W jaki sposób można uprzywilejować pozycję wspólnika w spółce bez ryzyka dyskryminacji pozostałych?
Wspólnicy w celu uregulowania wzajemnych obowiązków i praw często decydują się na zawarcie umowy lub porozumienia, która ma kompleksowo uregulować ich wzajemne prawa i obowiązki, najczęściej w związku z realizacją kluczowego dla spółki przedsięwzięcia. W przypadku gdy stroną umowy ma być podmiot zewnętrzny, który planuje przeprowadzić inwestycję w spółkę, poprzez objęcie lub nabycie udziałów, umowa taka przyjmuje formę rozbudowanej umowy inwestycyjnej.
Treść i konstrukcja takiej umowy ma kluczowe znaczenie dla prawidłowej realizacji inwestycji przez dotychczasowych udziałowców lub nowego inwestora, w szczególności gdy proces inwestycyjny jest skomplikowany, wieloetapowy i długotrwały. Zasadniczym celem porozumienia wspólników jak również umowy inwestycyjnej jest szczegółowe uregulowanie ram współpracy, zarówno na etapie poprzedzającym zamknięcie inwestycji, jak i po wejściu inwestora do struktury korporacyjnej spółki.
Dla każdego udziałowca lub inwestora, a w szczególności dla inwestora finansowego fundamentalne znaczenie ma uzyskanie silnego wpływu na proces zarządzania spółką oraz posiadanie efektywnych mechanizmów kontroli nad organami spółki i ich działaniami. Każdy ze wspólników pełni inną rolę w zarządzaniu spółką i przekłada się to na ewentualne uprawnienia lub obowiązki, które są mu przyznawane. Wspólnik, który finansuje określony projekt jest zazwyczaj bierny i nie zarządza w sposób bezpośredni spółką, w zamian za co chce uzyskać pośredni wpływ na podejmowanie w spółce kluczowych decyzji biznesowych, finansowych oraz mieć instrumenty kontroli nad działaniami innych organów oraz sytuacją finansową spółki.
Jakie uprawnienia można więc przyznać nowemu lub dotychczasowemu wspólnikowi bez narażania się przez spółkę na dyskryminację pozostałych?
Czym są uprawienia osobiste/udziałowe?
Kodeks spółek handlowych przyznaje określoną pulę praw i obowiązków każdemu wspólnikowi. Niemniej jednak, istnieją instrumenty prawne, które pozwalają udziałowcom konstruować uprawnienia dalej idące, które są ściśle związane z osobą określonego wspólnika lub jego udziałami, aby wzmocnić jego pozycję lub umożliwić mu wykonywanie pewnych ponadstandardowych praw nie wynikających z Kodeksu spółek handlowych. Dopuszczalność wprowadzenia do umowy spółki mechanizmów uprzywilejowujących wspólnika jest również niekwestionowana w orzecznictwie. W wyroku z 20 listopada 2003 roku (III CK 93/02) Sąd Najwyższy przyjął, że wspólnik może uzyskać szczególne, przyznane jemu prawa tylko w sytuacji, gdy umowa spółki to przewiduje.
Zgodnie z art. 174 Kodeksu spółek handlowych uprawnienia udziałowe dla swojej ważności wymagają ich inkorporowania do treści umowy spółki, w przeciwnym razie będą bezskuteczne, a wspólnik nie będzie miał prawa powoływania się na nie wobec spółki.
Jakie uprawnienia osobiste/udziałowe mogą zostać przyznane wspólnikom w umowie?
Umowa spółki może przyznać uprawnienia osobiste lub uprawnienia związane z udziałami wspólnika na ściśle określony czas, po upływie którego uprawnienia wygasają. Utrata takich uprawnień może być również uzależniona od osiągnięcia przez wspólnika odpowiednio wysokiego lub niskiego udziału w kapitale zakładowym spółki albo innego zdarzenia.
Można zasadniczo wyróżnić trzy kategorie uprawnień: korporacyjne, organizacyjne i majątkowe. Tytułem przykładu można wskazać na najczęściej wprowadzane do umowy spółki uprawnienia:
• prawo do powoływania członków Zarządu lub Rady Nadzorczej,
• prawo do odwoływania członka Zarządu lub Rady Nadzorczej w szczególności w określonych przypadkach – np. działania na szkodę spółki, braku realizowania planu biznesowego, popełnienie przestępstwa o charakterze gospodarczym, złamanie zakazu konkurencji itd.
Do uprawnień, które pozwalają udziałowcowi wpływać na zarządzanie spółką należą również: skonstruowanie w treści umowy spółki katalogu spraw lub czynności, na które zgodę musi obligatoryjnie wyrazić organ spółki (Rada Nadzorcza, ewentualnie Zgromadzenie Wspólników).
Do uprawnień o charakterze korporacyjnym należy również zaliczyć: prawo do zwoływania Zgromadzenia Wspólników, które jest dopuszczalne w przypadku zwołania Nadzwyczajnego Zgromadzenia czy też prawo do umieszczania określonych spraw w porządku obrad.
W zakresie uprawnień o charakterze quasi kontrolnym można wskazać na prawo do uzyskiwania określonych informacji od Spółki przez wspólnika lub członków organów spółki oraz dokumentów, w szczególności finansowych.
Innymi uprawnieniami są:
• prawo do otrzymywania oznaczonych świadczeń od spółki,
• prawo pierwszeństwa/pierwokupu do nabywania udziałów spółki zbywanych przez dotychczasowych wspólników,
• prawo do korzystania z urządzeń fabrycznych spółki, prawo do korzystania z lokalu spółki, prawo do nabywania towarów po cenie ulgowej,
• prawo do otrzymywania produktów po stałych cenach.
Gdzie jest granica w konstruowaniu uprawnień osobistych/udziałowych?
Kształtując treść uprawnień osobistych należy mieć na uwadze obowiązującą, generalną zasadę swobody umów wyrażoną w treści art. 3531 Kodeksu cywilnego.
Wytyczną przy kształtowaniu uprawnień w ramach struktury korporacyjnej spółki jest również zasada równouprawnienia wspólników wyrażona w art. 20 Kodeksu spółek handlowych (tzw. zasada miarkowania – powściągliwości w przyznawaniu szczególnych uprawnień). Zgodnie z art. 20 Kodeksu spółek handlowych wspólnicy spółki kapitałowej powinni być traktowani jednakowo w takich samych okolicznościach. Zasada równego traktowania nie może jednak oznaczać równości praw w spółce, gdyż spółka jest przedsięwzięciem opierającym się na zgromadzonym kapitale i potencjalnym ryzyku. Im więcej dany wspólnik zainwestował w spółkę – tym większe ponosi ryzyko biznesowe, a co za tym idzie – tym większe powinien mieć prawa w spółce. Zawsze jednak przyznanie szczególnych uprawnień powinno być obiektywnie uzasadnione interesem spółki. Takie jest również stanowisko Sądu Najwyższego (Wyrok SN z 13 maja 2004 r., sygn. akt V CK 452/03). Jednakże kwestia, czy interes spółki w danym przypadku jest w istocie okolicznością uzasadniającą nierówne traktowanie wspólników, wymaga analizy zarówno celu spółki, przedmiotu jej działalności, jak i innych czynników związanych z tymi dwoma kryteriami, w tym roli i pozycji wspólnika w spółce.
Zasada równouprawnienia wspólników i akcjonariuszy może podlegać daleko idącym modyfikacjom i ograniczeniu w przypadku gdy wszyscy wspólnicy wyrażą na to zgodę, np. poprzez głosowanie za uchwałą w sprawie zmiany umowy spółki przyznającej określone uprawnienia osobiste/udziałowe jednemu z wspólników.
Jakich uprawnień nie można przyznać?
W kontekście zasady równego traktowania wspólników za niedopuszczalne uważa się wprowadzenie postanowień przyznających wspólnikom prawa weta w stosunku do uchwał podejmowanych przez Zgromadzenie Wspólników, gdyż mogłoby to stanowić de facto obejście przepisów dotyczących wykonywania prawa głosu. W praktyce takie uprawnienie może polegać na tym, że w przypadku kiedy określony wspólnik nie odda głosu „za” określoną uchwałą na Zgromadzeniu Wspólników, to uznaje się że uchwała nie została przyjęta skutecznie.
Za sprzeczne z ustawą i naturą spółki uznaje się również przyznanie wspólnikowi uprawnienia do wyrażania zgody na dokonanie przez zarząd określonych czynności (ponieważ stałoby w sprzeczności z art. 207 w zw. z art. 220 oraz art. 228 Kodeksu spółek handlowych).
Kontrowersyjne jest również przyznanie udziałowcowi uprawnienia do otrzymywania nieodpłatnych świadczeń np. prawo do korzystania z urządzeń spółki, czy nabywania towarów po cenie preferencyjnej lub przy udzielaniu wysokich rabatów, ponieważ prowadziłoby to do potencjalnego zmniejszenia dochodów spółki i stanowiłoby obejście przepisów regulujących podział zysku oraz zwrot wkładów wniesionych do spółki przez akcjonariuszy.
Podsumowując należy podkreślić, że prawidłowe skonstruowanie uprawnień osobistych/udziałowych ma fundamentalne znaczenie nie tylko dla skutecznej realizacji procesu inwestycyjnego ale wpływa również na ważność decyzji i działań podejmowanych przez spółkę. Skuteczne zakwestionowanie prawidłowości lub ważności czynności prawnych organów spółki, podejmowanych w oparciu o przyznane uprawnienia osobiste/udziałowe, może stwarzać wiele istotnych ryzyk i negatywnie rzutować na działalność spółki.